พิธีตั้งศาลพระภูมิ ยกเสาเอก เสาโท และพิธีบวงสรวง เป็นขั้นตอนสำคัญตามความเชื่อและประเพณีไทยเพื่อความเป็นสิริมงคลและความราบรื่นในการก่อสร้างและอยู่อาศัย โดยมีรายละเอียดขั้นตอนและสิ่งที่ต้องเตรียมที่แตกต่างกันไปเล็กน้อย ซึ่งสามารถสรุปขั้นตอนหลัก ๆ ได้ดังนี้
พิธีกรรมเหล่านี้มักจะทำโดย พราหมณ์ หรือ ผู้ประกอบพิธีที่มีความรู้ และมักจะมีการ นิมนต์พระสงฆ์ มาทำพิธีร่วมด้วย ซึ่งสิ่งสำคัญที่สุดคือการ กำหนดฤกษ์ยามที่เป็นมงคล
หาฤกษ์มงคล: ต้องปรึกษาผู้เชี่ยวชาญ (พราหมณ์, พระสงฆ์, หรือซินแส) เพื่อกำหนด วันและเวลา สำหรับการยกเสาเอก เสาโท และการตั้งศาลพระภูมิ โดยเฉพาะอย่างยิ่ง เสาเอก ที่เชื่อกันว่ามีผลต่อความมั่นคงของบ้าน
เตรียมสถานที่:
ยกเสาเอก/เสาโท: เตรียมหลุมเสาเอก เสาโท ให้พร้อม และกำหนดจุดที่จะตั้งโต๊ะพิธี
ตั้งศาลพระภูมิ: เลือกทำเลที่เหมาะสมตามหลักความเชื่อและฮวงจุ้ย (เช่น หลีกเลี่ยงเงาบ้านทับศาล, หันหน้าไปทิศมงคล, ห้ามหันเข้าห้องน้ำ/ประตูบ้าน) ต้องพูนดินให้สูงขึ้นเล็กน้อย ห้ามใช้เท้าเหยียบ และขับไล่สิ่งชั่วร้ายด้วยน้ำมนต์ธรณีสารก่อน
พิธีนี้คือการขออนุญาตและขอขมาต่อพระแม่ธรณี เจ้าที่เจ้าทาง และสิ่งศักดิ์สิทธิ์ให้ช่วยปกปักรักษาการก่อสร้าง
เสาเอก: นำ หน่อกล้วย (สื่อถึงการเจริญเติบโตง่าย), หน่ออ้อย (สื่อถึงความหวานชื่น ความอุดมสมบูรณ์) และ ผ้าสามสี มาผูกติดกับเสาเอกไว้
ของใส่หลุมเสาเอก: เตรียม แผ่นทอง เงิน นาก, เหรียญเงิน/ทอง (อย่างละ 9 เหรียญ), อิฐมงคล, และ ไม้มงคล 9 ชนิด (เช่น ไม้ขนุน, ไม้สักทอง, ไม้ชัยพฤกษ์)
วงสายสิญจน์: ผู้ประกอบพิธีจะวงสายสิญจน์จากโต๊ะหมู่บูชา ไปยังโต๊ะเครื่องสังเวย และเวียนขวาเข้าสู่บริเวณเสาเอก
จุดธูปเทียน/อธิษฐาน: เจ้าภาพจุดธูปเทียนที่โต๊ะหมู่บูชาและโต๊ะสังเวยเทวดา แล้ว อธิษฐานขอความเป็นสิริมงคล และขอให้สิ่งศักดิ์สิทธิ์คุ้มครองการก่อสร้างให้ราบรื่น
พิธีสงฆ์/พราหมณ์: พระสงฆ์ (ถ้ามี) สวดมนต์และเจิมเสาเอก และ พรมน้ำพระพุทธมนต์ พร้อมโปรยทรายเสกที่หลุมเสาเอก (หรือพราหมณ์ทำพิธีสวดบวงสรวง)
ใส่ของมงคลในหลุม: เจ้าภาพ ตอกไม้มงคล 9 ชนิด ลงในหลุมเสาเอก และ วางแผ่นทอง เงิน นาก พร้อมเหรียญมงคลลงไป
ยกเสาเอก: เมื่อถึง ฤกษ์มงคล เจ้าภาพและผู้ร่วมพิธีถือสายสิญจน์ และช่วยกัน ยกเสาเอก ขึ้นตั้งในหลุมจนเรียบร้อย พร้อมทั้งโปรยข้าวตอกดอกไม้และแป้งหอมลงในหลุม (อาจมีการโห่ร้อง "โห่ ฮิ้ว" เพื่อความเป็นสิริมงคล)
ยกเสาโท: ดำเนินการยกเสาโทตามมา
ลาเครื่องสังเวย: กล่าวคำลาเครื่องสังเวย เป็นอันเสร็จพิธี
พิธีนี้เป็นการ อัญเชิญองค์พระภูมิเจ้าที่ และบริวาร (ศาลตายาย) ให้เข้ามาสถิต ณ ศาลที่จัดเตรียมไว้เพื่อปกปักรักษาบ้าน
เครื่องบวงสรวง: จัดเครื่องสังเวยสำหรับพระภูมิ และบริวาร (ศาลตายาย) ให้ครบถ้วนตามธรรมเนียม เช่น หัวหมู ไก่ต้ม (ทั้งตัว), บายศรีปากชาม, ผลไม้ 9 ชนิด, ขนมมงคล 9 อย่าง (เช่น ขนมต้มแดง, ขนมต้มขาว), น้ำ นม เนย
ของใส่หลุมศาล: คล้ายกับการลงเสาเอก คือมี เหรียญเงิน/ทอง, ใบเงิน/ใบทอง/ใบนาค
ใส่ของมงคลลงหลุม: ก่อนปักเสาศาล ให้นำ เหรียญมงคลและใบเงิน/ใบทอง/ใบนาค ลงก้นหลุมเสาศาลพระภูมิ
ปักเสาตั้งศาล: ทำการ ปักเสาศาลพระภูมิ และ ศาลเจ้าที่ (ศาลตายาย) ให้เรียบร้อย
พิธีบวงสรวง/อัญเชิญ: ผู้ประกอบพิธี (พราหมณ์ หรือผู้เชี่ยวชาญ) จะ จุดธูปเทียน และ กล่าวคำบวงสรวง เพื่ออัญเชิญองค์พระภูมิเจ้าที่ เทพยดา และเจ้าที่เจ้าทาง (ตายาย) ให้มาสถิต ณ ศาลที่ตั้งใหม่
ถวายเครื่องสังเวย: นำเครื่องสังเวยที่เตรียมไว้ถวาย พร้อมกับ จุดธูป 9 ดอก (สำหรับพระภูมิ) และ ธูป 5 ดอก (สำหรับศาลตายาย)
ลาเครื่องสังเวย: เมื่อธูปใกล้หมดดอก ให้กล่าวคำลาเครื่องสังเวย
การดูแลศาล: หลังจากเสร็จพิธี ต้องจุดธูปเทียนไหว้พระภูมิและเจ้าที่อย่างน้อย 3-7 วันติดต่อกัน เพื่อเป็นการบอกกล่าวและสร้างความคุ้นเคย
ทีมพราหมณ์/ผู้ช่วยพิธี เครื่องบวงสรวงครบชุด ดนตรี–เครื่องเสียง พร้อมเอกสารประกอบ